“Queer”: hitz baten historia
Testua: Beatriz Preciado
Itzulpena: Irene Hurtado de Saratxo
Frankismoaren ondo-ondoko urteetan neska koskor igurtzimariak ginenoi zail egiten zaigu “queer” tresnak izan duen arrakastara ohitzea, zail “kulturako chic” bihurtu arte izan duen bilakaerara jartzea. Beharbada, komeni zaigu gogora ekartzea hitz bakoitzaren atzean istorio bat dagoela, eta, era berean, istorio bakoitzaren atzean gatazka bat dagoela, hitzak finkatzeko edo azalberritzeko egiten den gatazka. Identitate sexual jakin bat sendo adierazten duen horri Minak zera xuxurlatuko dio belarrira: parole, parole, parole…
Garai batean, “queer” hitza irain bat besterik ez zen. Ingelesez, XVIII. mendean azaldu zenetik, honetarako erabiltzen zuten: alferrikakoa, gaizki egina, faltsua edo bitxia izateagatik, joko sozialaren funtzionamendu egokia zalantzan jartzen zuen hori izendatzeko. Iruzurtia, lapurra, mozkortia, ardi beltza eta sagar ustela “queer” ziren; bai eta, bitxia edo arraroa izateagatik, gizon edo emakume gisa berehala ezin sailka zitekeen hori ere. Izan ere, “queer” hitza ez zen baliatzen aipagai zuen objektuaren nolakotasun bat zehazteko. Gehienbat, hitzak aditzera eman nahi zuen hizketan ari zen subjektuak ezin zuela bere irudikapen-arloan kategoriarik topatu, zehaztu nahi zuen zera horren konplexutasuna mugatzeko. Hortaz, hasieratik bertatik, “queer” hitza ez da adjektibo huts bat izan. Hizkuntzaren irudikapenean izandako akats baten aztarna da, ordea. Ez hau ez hura, ez ur ez ardo… “queer”. Horrek, nolabait, zera esan nahi du: “queer” deitzen dudan hori arazo bat da irudikatzeko dudan sistemari begira; nahasmendu, dardara arrotz bat da nire ikusmen-eremuan, irainarekin nahitaez markatu beharrekoa.
“Queer” zen lagun horretaz, ez zen inola ere fidatu behar, hala nola ez baitzen fidatu behar, bere agerpen hutsarekin, arrazionaltasunak eta begiruneak aurrez banatutako kategorien arteko mugak lausotzen zituen gorputz batez. Familia burgesaren ardatza eta estatuaren eta espeziearen ugalketaren oinarria heterosexualitatea zela babesten zuen jendarte victoriarrean, “queer” hitza erabiltzen zuten instituzio heterosexualetik eta bere arauetatik ihes egiten zuten gorputz horiek izendatzeko. Kasu horretan, gorputz hauek ziren mehatxua: harremanak izateko eta gozamena sortzeko zituzten moldeengatik, maskulinitatearen eta feminitatearen arteko desberdintasunak eta, orobat, organikoa zenaren eta organikoa ez zenaren, edota animaltasunaren eta gizatasunaren arteko desberdintasunak zalantzan jartzen zituzten horiek. Atzelariak, maritxua eta lesbiana, trabestia, fetixista, sadomasokista eta zoofiloa “queer” ziren. “Queer” irainak ez zuen eduki zehatzik: zitalkeriaren ezaugarri guztiak bildu nahi zituen bere baitan. Hala ere, egia esan, aukera demokratikoetan muga bat zehazteko baliatzen zuten hitza: beste bati “queer” deitzen zion horrek eroso eserita kokatzen zuen bere burua, arlo publikoko alegiazko besaulki batean, bere parekoak ziren heterosexualekin komunikazioko truke lasaian, “queer” zen hori gizatasunaren mugetatik harantz egozten zuen bitartean. Irainaren indarrez gune sozialetik egotzita, “queerra” ezkutuka ibiltzera eta lotsa izatera zegoen zigortuta.
Alabaina, irain baten historia politikoa irain horren, bere erabiltzaileen eta mintzatzeko testuinguruen historia aldakorra ere bada. Hizkuntzako joan-etorri horri erreparatuz gero, argi esan dezakegu ustel atera zaizkiola kontuak nagusi den mintzairari: bi mende eskasetan, “queer” hitza errotik aldatu da, hala bere erabilera, nola erabiltzaileak eta testuingurua. Aurreko mendeko laurogeiko hamarkadaren erdialdera arte itxoin behar izan genuen, garai hartan, HIESak eragindako krisiak bultzatuta, mikrotaldeen multzo batek “queer” iraina berreskuratzea erabaki baitzuen, ekintza politikarako eta normalizazioari aurre egiteko leku bilakatu nahian. HIESaren aurkako borrokan aritzen zen Act Up, eta Radical Furies edota Lesbian Avangers taldeetako ekintzaileek “queer” iraina azpikoz gora jartzea erabaki zuten, eta kritika soziala egiteko eta kulturan esku hartzeko programa bilakatu zuten. Horrenbestez, adierazpenaren subjektua aldatu zen: ordurako, jauntxo heteroak ez zion “maritxu” esaten besteari; horren ordez, maritxuak, igurtzimariak eta transak “queer” deitzen zioten beren buruari, eta, era horretan, nahita hausten zuten arauarekin. 1970eko hamarkadan izan ziren matxinada homosexualetan azaldu zen intuizioa. Esate baterako, ordurako Guy Hocquenghemek mozorroa kendua zion homosexualitatearen izaera historikoari eta eraikiari: “Jendarte kapitalistak langileria ekoizten duen modu berean fabrikatzen du homosexuala, une bakoitzean dagokion muga sorrarazten. Homosexualitatea mundu normalaren fabrikazioa da”. Garai hartan, kontua ez zen tolerantzia eskatzea eta gehiegi ez nabarmentzea, ezkontza eta familia bezalako instituzio heterosexualetan sarbidea izateko. Kontua zen homosexualtasun eta heterosexualtasun nozioek zuten izaera politikoa (edo poliziala) berrestea, eta esparru soziala mugatzeko zuten balioa zalantzan jartzea. Bigarren jira horretan, “queer” hitza ez da iraina, normalizazioari aurre egiteko ikur bilakatu baita. Zapalkuntza sozialerako tresna izan beharrean, adierazgarri iraultzaile bihurtu da.
“Queer” mugimendua post-homosexuala eta post-gaya da. Alde batetik, ez du bere burua zehazten homosexualitatearen nozio medikoa aintzat hartuta; eta, bestetik, ez zaio aski gay identitatea murritz dadin kontsumoko jendarte neoliberalaren barruan bizimolde eskuragarri bat izatera. Hortaz, mugimendu post-identitarioa da: “queer” mugimendua ez da folklore multikulturaleko beste identitate bat; identitate-fikzio guztiek baztertzeko eta kanpo uzteko sorrarazten dituzten prozesuei adi dagoen jarrera kritikoa da. “Queer” mugimendua ez da homosexualen edo gayen mugimendua, generoko eta sexuko disidenteen mugimendua baizik, horiek aurre egiten baitiete nagusi den jendarte heterosexualak ezartzen dituen arauei. Era berean, “queer” mugimenduak arreta egiten die gay kulturaren barruan normalizatzeko eta baztertzeko dauden prozesuei: igurtzimariak, gorputz transexualak eta transgeneroak, etorkinak edota sexuko langileak kanpo uzteko prozesuei.
Izan ere, iraina azpikoz gora jartzeko, zerbait gehiago behar da, irain hori hartzeaz gain. Maritxu kontserbadore baten solas gatzgabea ez da hetero kontserbadore baten azaleko solasa baino “queerragoa”. Sorry. “Queer” izateko, ez da aski maritxu izatea: bakoitzak bere identitatea kritikatu behar du. Judith Butler, Teresa de Lauretis, Eve K. Sedgwick edo Michael Warner-en testuak aipatzeko “queer” teoriaz mintzatzen denean, tradizio feminista eta antikoloniala oinordetzan jaso dituen proiektu kritiko batez ari gara; eta proiektu horren xedea hauxe besterik ez da: gorputz zuri heterosexuala Mendebaldean nagusi den fikzio gisa asmatzera bultzatu gaituzten, eta, era berean, desberdintasunak ordezkaritza politikoaren esparrutik kanpo uztera eraman gaituzten prozesu historikoak eta kulturalak aztertzea, eta haien dekonstrukzioa egitea.
Kultura maritxu, igurtzimari, transexual, antikolonial eta postpornotik eta lan sexualaren arlotik etorritako diskurtsoak edo irudikapenak argitaratzeko edo ekoizteko dagoen zailtasunaren aurrez aurre, “queer” hitzak arrakasta izan du; eta, zoritxarrez, beharbada hala izango da, gaztelaniaz, hitzak ez duelako loturarik ingelesez barne hartzen dituen zapalkuntza politikoko testuinguruekin. “Queer” hitzak eraginkortasun politikoa izan du, hain zuzen, irain batez berriz jabetu garelako, eta era disidentean erabili dugulako, nagusi den mintzairari aurre egiteko. Horiek horrela, ezinbestez onartu beharko dugu, “queer” hitza gaztelaniaz, katalanez, valentzieraz –edo euskaraz– erabiltzen dugunean, ez dela horrelako lerratzerik izaten, hitza memoria historikorik gabe barneratu delako hizkuntza horietan. Hala, bada, ihes egiten diogu hitza testuingurutik ateratzeko mugimendu izugarriari, baina, aldi berean, uko egiten diogu keinu horrek duen indar politikoari. Horiek horrela, queerzale berri askok “queer” gisa erakutsi nahi dute beren burua –Manu Chaoren lagunen sarean sartu edo azken e-booka eskuratu nahi duten era berean-; baina, beharbada, ez dira hain prest egongo “transexual”, “sadomasokista”, “akastun” edo “igurtzimari” gisa adierazteko. Kasu bakoitzean, berriz zehaztu beharko ditugu hitza erabiltzeko testuinguruak, erabiltzaileak aldatu beharko ditugu, eta, batez ere, zital gisa eraiki gaituzten mintzaira politiko guztiak mugiarazi beharko ditugu… Bestela, “queer” teoria zera baizik ez baita izango: parole, parole, parole…
Irene Hurtado de Saratxo Mendieta
Euskal Filologian lizentziaduna. Itzulpegintzako Masterra du egina eta EIZIEko kidea da. IVAPen eta zenbait enpresatan itzultzaile jardun ondoren, freelance gisa aritzen da azken urteetan.
No hay comentarios:
Publicar un comentario